W polskim prawie cywilnym instytucja niedozwolonych klauzul umownych (zwanych inaczej abuzywnymi albo szarymi) uregulowana jest w art. 385(1) §1 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Po myśli §3 tej normy, nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Definicja konsumenta

W tym miejscu wyjaśnić jeszcze należy, w jaki sposób rozumiana jest legalna definicja konsumenta. Stosownie do treści art. 22(1) kodeksu cywilnego konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca
z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalność gospodarczą lub zawodową.

Niewątpliwie zatem osobę fizyczną zawierającą z bankiem umowę kredytu hipotecznego celem zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych, niezwiązanych z działalnością gospodarczą lub zawodową uznać należy za umowę zawartą pomiędzy profesjonalistą (bankiem) a konsumentem – czyli w obrocie z udziałem konsumenta (tzw. B2C – skrótu od angielskiego: business to consumer).

Kredyty we frankach szwajcarskich

W ostatnich latach w obrocie tym doszło do zawarcia wielu umów, których przedmiotem było udzielanie kredytów indeksowanych wg waluty obcej, przy czym bardzo często walutą to był frank szwajcarski (CHF). W związku z umocnieniem się tej waluty w dniu 15 stycznia 2015r., i powstałymi w następstwie tego znacznymi wahaniami kursowymi, co w konsekwencji odbiło się na wysokości należności z tytułu umów kredytowych zawartych przez banki z konsumentami, doszło do podważania przez niektórych kredytobiorców klauzul indeksacyjnych. W konkluzji część konsumentów na drodze postępowania sądowego zaczęła wnosić o zapłatę kwot pieniężnych z tytułu nadpłaconych, w ocenie konsumentów kredytów. Żądanie uznania klauzul indeksacyjnych za niewiążące konsumenta oparte było właśnie na twierdzeniu o jej abuzywności, o której stanowi art. 385(1) kodeksu cywilnego.

Podważanie umów kredytowych w walucie obcej

Obecnie na gruncie omawianej problematyki sądy powszechne, niejednokrotnie podzielają argumentację konsumentów o abuzywności niektórych klauzul zawartych w umowach kredytów bankowych indeksowanych wg waluty obcej. Na abuzywny charakter klauzuli indeksacyjnej wskazywał m. in. Sąd Apelacyjny w Szczecinie – I Wydział Cywilny w wyroku z dnia 14 maja 2015r., sygn. akt I ACa 16/15, wskazując, że abuzywny charakter mają postanowienia umowy, z których wynika, że przeliczenia kredytu (ze złotych na franki szwajcarskie) oraz raty kredytu (z franków szwajcarskich na złote) mają następować według tabeli kursowej Banku (w konkretnej dacie oraz godzinie). Bank, redagując wskazane postanowienia, przyznał sobie prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu waloryzowanego kursem CHF poprzez wyznaczanie w tabelach kursowych kursu sprzedaży franka szwajcarskiego oraz wartości spreadu walutowego (rozumianego jako różnica pomiędzy kursem sprzedaży a kursem zakupu waluty obcej). Na mocy wskazanego postanowienia Bankowi zostało przyznane uprawnienie do określania wysokości kursu sprzedaży (kupna) CHF, które nie doznawało żadnych ograniczeń.

Co istotne, klauzule indeksacyjne na ogół są klauzulami nieuzgadnianymi indywidualnie
z konsumentem, zawartymi w przedstawianych przez banki wzorcach umowy.

Zgodnie natomiast z treścią art. 385(1) §3 oraz §4 kodeksu cywilnego  nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Natomiast ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. W praktyce oznaczać to będzie przerzucenie ciężaru dowodowego, że klauzula indeksacyjna została uzgodniona z konsumentem indywidualnie na bank jako profesjonalistę.

Sprzeczność postanowień umownych z dobrymi obyczajami

Warto w tym miejscu wyjaśnić, na czym – wedle poglądu przyjętego w orzecznictwie – polega sprzeczność postanowień umownych z dobrymi obyczajami. W uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 12 kwietnia 2016r., sygn. akt XII C 2718/14, Sąd ten dokonał następującej charakterystyki dobrych obyczajów wskazując, że: do dobrych obyczajów, uczciwości kupieckiej zalicza się przede wszystkim wymaganie od przedsiębiorcy wysokiego poziomu świadczonych usług oraz stosowania we wzorcach umownych takich zapisów, aby dla zwykłego konsumenta były one jasne, czytelne i proste, a ponadto by postanowienia umowne w zakresie łączącego konsumenta z przedsiębiorcą stosunku prawnego należycie zabezpieczały interesy konsumenta i odwzorowywały przysługujące mu uprawnienia wynikające z przepisów prawa. Jako sprzeczne z dobrymi obyczajami kwalifikowane są w szczególności wszelkie postanowienia, które zmierzają do naruszenia równorzędności stron umowy, nierównomiernie rozkładając uprawnienia i obowiązki między partnerami stosunku obligacyjnego. Natomiast o rażącym naruszeniu interesów konsumenta można mówić w przypadku prawnie relewantnego znaczenia tego nierównomiernego rozkładu praw i obowiązków stron umowy. W uzasadnieniu cytowanego wyroku Sąd odnosił te zasady do kwestionowanej przez konsumentów klauzuli indeksacyjnej zawartej w umowie kredytu budowlano – hipotecznego.

Podsumowując powyższe uwagi wskazać należy, że klauzule indeksacyjne (jak również inne klauzule umowne) w przypadku wniesienia pozwu, podlegają kontroli pod kątem ochrony praw konsumenta jako słabszej strony obrotu gospodarczego, w tym pod kątem zgodności z przesłanką dobrych obyczajów. Oznacza to w konsekwencji, iż nawet mając na uwadze jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego, a to zasadę pacta sunt servanda (czyli zasadę dotrzymywania treści zawartych umów) sądowa kontrola poszczególnych klauzul umownych może doprowadzić w konsekwencji do stwierdzenia, że dana klauzula nie jest dla konsumenta wiążąca.

Wątpliwości do ważności całej umowy kredytowej

Kończąc powyższe rozważania zwrócić należy jeszcze uwagę, że zgodnie z art. 385(1) §2 kc jeżeli postanowienie umowne jest w istocie abuzywne, nie wiąże ono konsumenta, a strony są związane umową w pozostałym zakresie.  Nie mniej jednak biorąc pod uwagę fakt, że na daną umową składać się mogą postanowienia o różnym zakresie oraz powiązaniu z pozostałymi klauzulami umownymi, eliminacja jednego czy też nawet kilku postanowień umownych w istocie może rodzić wątpliwości co do treści a nawet ważności całej umowy na skutek takiej ingerencji sądowej w treść stosunku zobowiązaniowego. Natomiast jednym ze skutków procesowych uwzględnienia żądań konsumentów w postępowaniach sądowych przeciwko bankom jest zobowiązanie banku do zapłaty na rzecz konsumenta sumy pieniężnej tytułem nadpłaty należności wynikających z umowy kredytowej
w związku ze stwierdzeniem abuzywnego (niewiążącego) charakteru klauzuli indeksacyjnej.